Κοπτική: μια τέχνη άγνωστη σε πολλούς από εμάς. Ένα ταξίδι στα βάθη των αιώνων.

Καλημέρα σας και καλή Σαρακοστή.

     Θα είμαι αρκετά σύντομη σήμερα και περιεκτική, γιατί έχω την τιμή να φιλοξενώ ένα άρθρο του έγκριτου καθηγητή Κοπτολογίας στο Πανεπιστήμιο της Μέσης Ανατολής κου Γιάννη Φουρτούνα για την Κοπτική τέχνη και τις έντονες επιρροές που δέχεται από την  αντίστοιχη Ελληνιστική.

   Και αν αναρωτιέστε, πως γνώρισα αυτόν τον σπουδαίο επιστήμονα και άνθρωπο η απάντηση είναι πολύ απλή: οι Τρικεριώτικες κορβέτες της ανάρτησης http://stavrovelonia-nasia.blogspot.gr/2014/01/blog-post_10.html#axzz3Sq5iZdds με "αρμένισαν" για μέρη μακρινά και φιλόξενα,  στο Κάιρο της Αιγύπτου, όπου κα ζει τα τελευταία είκοσ χρόνια. 
       Ο κος Φουρτούνας όντας Τρικεριώτης γέννημα θρέμμα, διαβάζοντας την ανάρτηση επικοινώνησε μαζί μου και θέλω να τον ευχαριστήσω και δημόσια για τα καλά λόγια που μου είπε.

      Κι αν μου επιτρέπεται η λέξη, "εκμεταλλεύτηκα" την ιδιότητά του και τις γνώσεις και του ζήτησα να μας μυήσει στην Κοπτική τέχνη την οποία τόσα χρόνια μελετά.           Ξαφνιάστηκα ευχάριστα, γιατί αμέσως ανταποκρίθηκε και μου έστειλε ένα εξαιρετικό άρθρο το οποίο δημοσιεύω αυτούσιο.

     Είναι ένας Έλληνας επιστήμονας που διακρίνεται για το έργο του στο εξωτερικό. Ζει και εργάζεται τα τελευταία 20 χρόνια στο Κάιρο. Οι σπουδές του εξαιρετικές,  αφού σπούδασε νομικά, οικονομικά, θεολογία, βυζαντινή μουσική, λαογραφία, ανατολικές γλώσσες και κοπτολογία. Δίδαξε στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, στο Ινστιτούτο Κοπτικής Γλώσσας, στο Ισλαμικό Πανεπιστήμιο Al Azhar, στο Διδασκαλείο Ελληνικής Γλώσσας του Πατριαρχικού Κέντρου και στο Ελληνικό Πολιτιστικό Κέντρο στο Κάιρο. 

"Η ελληνιστική τέχνη των κοπτικών ταπισερί

Του Γιάννη Φουρτούνα

 Κοπτολόγου

           Η ελληνική επίδραση στην τέχνη των κοπτικών ταπισερί υπήρξε καθολική καθώς αυτή παρατηρείται μέσα από διασωθέντα και εκτιθέμενα σε διάφορα μουσεία ανά τον κόσμο σπαράγματα από μάλλινα και λινά υφάσματα των πρώτων αιώνων του κοπτικού πολιτισμού. Αυτό αποτελεί μέρος της γενικότερης επιρροής του ελληνισμού στις κοπτικές εικαστικές τέχνες που δέχθηκαν επιρροές τόσον από την αρχαία αιγυπτιακή τέχνη, όσο και από την ελληνιστική της πτολεμαϊκής περιόδου και γενικώς από του 3^ου έως και του 8^ου αι. μ. Χ. η τέχνη της χριστιανικής Αιγύπτου βασίστηκε κατά κανόνα επί ελληνικών, βυζαντινών και συριακών στοιχείων.  

    Οι Κόπτες διαχωριζόμενοι από τον υπόλοιπο κορμό της χριστιανοσύνης κατά τον 5ο αιώνα και ακολουθώντας ξεχωριστή πορεία ανέπτυξαν ιδίαν τέχνη, ζωγραφική, διακοσμητική, θεολογία, φιλολογία, που αποτελούν εκφάνσεις της πολιτιστικής παράδοσης που κληρονόμησαν από τους βυζαντινούς. Η κοπτική ζωγραφική αντιγράφει θέματα της ελληνιστικής περιόδου καθώς και η  μικροζωγραφική των κοπτικών χειρογράφων ευαγγελίων και συναξαρίων ενώ ο φυτικός διάκοσμος και η όλη εμφάνιση είναι ειλημμένα από βυζαντινά χειρόγραφα. Είναι εμφανής η αποτύπωση σε αετώματα ναών και κόγχες ιερών  μορφών της ελληνικής μυθολογίας, ως είναι ο Ηρακλής και οι σπουδαιότεροι άθλοι του, η Ευρώπη και ο Δίας μεταμορφωμένος σε ταύρο (η αρπαγή της Ευρώπης) και άλλα πρόσωπα του ελληνικού Πανθέου, ερωτιδείς η και αυτός ο Ερμής, η αναδυομένη Αφροδίτη άνωθεν θυρών των ναών, νύμφες, ως είναι Ωκεανίδες επάνω σε θαλάσσια ζώα ή η νύμφη Δάφνη, η αγαπημένη του θεού Απόλλωνα κατά την γέννησή της μέσα από τα φυλλώματα του δέντρου της δάφνης.    

    Από τον 4^ο έως τον 7^ο αι. κατά τον οποίον ήρθαν οι Άραβες κατακτητές οι Κόπτες είχαν δημιουργήσει μια ξέχωρη τέχνη, που είχε απορροφήσει την πολιτιστική κληρονομιά της αρχαίας Αιγύπτου και της ελληνιστικής αρχαιότητας. Η εικαστική τέχνη εκπροσωπείται από πέτρινα και ξύλινα ανάγλυφα ζωγραφικής, μινιατούρες και ξηρογραφίες πάνω σε σανίδες. Η διακοσμητική και η εφαρμοσμένη τέχνη εκπροσωπείται από σκαλίσματα σε ξύλο και κόκκαλο και εξαιρετικής τέχνης υφαντά. Οι ρεαλιστικές εκφράσεις του 4^ου των αρχών του 5^ου αι. που ήταν παρμένες από την καθημερινή ζωή και την ελληνική μυθολογία αντικαταστάθηκαν τον 5^ο και 6^ο αι. από συμβατικές εικόνες με χριστιανικά θέματα, ενώ στα τέλη του 6^ου και στις αρχές του 7^ου αι. διαδόθηκαν πλατιά τα μοτίβα από την τέχνη της Εγγύς Ανατολής (όπως η σκηνή από κυνήγι λιονταριού). Οι κοπτικοί υφαντοί πίνακες, που έχουν διασωθεί, αποκαλύπτουν εκτός της εξαιρετικής τους τέχνης και την  ελληνιστική τους τεχνοτροπία, σε σπαράγματα υφασμάτων από τον 1ο αι. μ Χ. και πίνακες τοίχου κυρίως από τον 3ο αι. μ. Χ. έως και τον 6ο αι. μ. Χ. χρονική περίοδος προ της αραβικής κατακτήσεως.

http://www.byzantinemuseum.gr/el/permanentexhibition/ancient_world_to_Byzantium/coptic_art/

      Η κεντητική είναι ένα σπουδαίο κομμάτι της κοπτικής τέχνης και όσα έχουμε σήμερα παλαιά κεντήματα αναδύουν μία λεπτότητα, με σπάνιας απόχρωσης χρωματισμούς από φυσικά υλικά, συνθέσεις ποιητικές και εικονογραφικές αποτυπώσεις υψηλής τέχνης και τεχνοτροπίας. Τα πρόσωπα αντικατοπτρίζουν τα πορτραίτα του Φαγιούμ μέσα σε μια έξαρση χρωμάτων, με πλούσια αρχαιοελληνικά στοιχεία τα οποία στο σύνολό τους απεικονίζουν και αποθανατίζουν ανεξίτηλα την κοινωνία του ύστερου ελληνορωμαϊκού κόσμου. Οι τεχνικές και οι αισθητικές παραλλαγές που απαντούν στα διάκοσμα κοπτικά υφαντά είναι συγκεκριμένες, ακολουθούν ιδιαίτερη καλλιτεχνική αντίληψη που δημιουργεί δική της παράδοση, ωστόσο το τοπικό χρώμα είναι διαποτισμένο με επιρροές από την ελληνιστική ζωγραφική.

       Ο ενυφασμένος γεωμετρικός διάκοσμος ξαφνιάζει με την χρωματική λιτότητα και την μορφική αυστηρότητά του, συχνά οι συνθέσεις βρίσκονται σε κύκλο η σε περιγεγραμμένο τετράγωνο και απηχούν την πολυχρωμία της ελληνιστικής υφαντικής, με μικρά στυλιζαρισμένα φυτικά και ζωικά μοτίβα, μεταξύ των οποίων κυριαρχεί το μοτίβο του σταυρού, του αετού και του ελληνικού μαιάνδρου.  Η θεματογραφία είτε αποτελείται από διακοσμήσεις είτε από σκηνές από την ζωή και τη φύση, προέρχεται από την ελληνική μυθολογία, ενώ όταν αναπαριστά εικονογραφημένες συνθέσεις από τη ζωή των αγίων, οι μορφές, η τεχνοτροπία και το πλούτος της χρωματικής κλίμακας αποπνέουν την θέρμη της ελληνιστικής ζωγραφικής. Έχουν διασωθεί απεικονίσεις αγίων όπως του αγίου Θεοδώρου στη περίφημη σύνθεση σε ύφασμα από λινάρι με ελληνική τεχνοτροπία και στυλ, η δόξα της Υπεραγίας Θεοτόκου αλλά και συνθέσεις από τη φύση με ζώα και φυτά, ως επίσης από την ελληνική μυθολογία και θεολογία, που είναι και τα περισσότερα.

     Στην ταπητουργία κυριαρχούσα μορφή ήταν ο Διόνυσος και οι Βάκχες σε τελετουργικούς χορούς παρουσία μουσικών και σε οργιαστική βλάστηση με εμφανή τον διονυσιακό χαρακτήρα και με πάμπολλες βουκολικές σκηνές ελληνικής τεχνοτροπίας. Τα θέματα μνημειακού χαρακτήρα διασώζουν μνήμες από την Ελλάδα και την ελληνική μυθολογία, όπως η γέννηση της Αφροδίτης και ο θεός Παν σε φυσιολατρικό παγανιστικό περιβάλλον. Επίσης ενδιαφέρον παρουσιάζουν και τα σπαράγματα από ύφασμα που αποτυπώνουν φυσιολατρικές παραστάσεις, με φτερωτούς ερωτιδείς, με τον τραγοπόδαρο Πάνα, την οργιαστική πομπή του θεού Βάκχου Διονύσου, επίσης με την Αριάδνη σε παράσταση με γυμνούς Σατύρους και Μαινάδες σε βακχικούς χορούς με ελεύθερο ντύσιμο και κλαστικές κινήσεις προσιδιάζουσες που παραπέμπουν σε διονυσιακά πρότυπα ή τον Βελλεροφόντη, τον Πήγασο και τον Απόλλωνα που κυνηγά την νύμφη Δάφνη, βραχύσωμους ερωτιδείς, ως και τον Ορφέα και την Ευρυδίκη, σύμβολο του Χριστού και της σωτηρίας της ανθρωπότητας εκ του Άδου.

       Τα νεώτερα χρόνια η κεντητική και υφαντική τέχνη αναπτύσσεται στα γυναικεία μοναστικά κέντρα τόσο του Καΐρου όσο και του εσωτερικού κατά βάση με αναπαραγωγή παλαιών μοτίβων. Επίσης ο οργανισμός με την επωνυμία " Σύλλογος της Άνω Αιγύπτου για την Εκπαίδευση και την Ανάπτυξη" (AUEED) που έχει σαν σκοπό την προβολή και στήριξη των φτωχών μέσω των προγραμμάτων εκπαίδευσης και ανάπτυξης με επίκεντρο τα παιδιά, τις γυναίκες και τη νεολαία βοήθησε στην παραγωγή παραδοσιακών υφαντών πινάκων από τεχνίτες της πόλης Αχμίμ που δραστηριοποιήθηκαν μέσω του οργανισμού αυτού. Η τέχνη των κοπτικών ταπισερί διδάχτηκε στα 120 σχολεία της κοινωφελούς αυτής οργανώσεως που ιδρύθηκε to 1940 από Ιησουΐτες μοναχούς.

   Παράλληλα το Ramsis Wissa Wassef Centre απασχολεί έως σήμερα δεκάδες φελάχων - παραδοσιακών χωρικών - στα κτήματά του στα περίχωρα του Καΐρου στο δρόμο για την Σακκάρα με τεχνίτες από όλη την Αίγυπτο και με αντικείμενο τις παραδοσιακές ταπισερί από βαμβάκι και μαλλί ή το μπατίκ με την τεχνική του κεριού. Οι εργαζόμενοι διαμένουν στα κτήματα όπου καλλιεργούνται τα φυτά από τα οποία λαμβάνουν κατόπιν επεξεργασίας τα φυσικά χρώματα όπως τον παλιό καιρό και επίσης χρησιμοποιούν τον όρθιο αργαλειό της ελληνιστικής παράδοσης. Ο επισκέπτης εκπλήσσεται με τους καταπληκτικούς υφαντούς πίνακες είτε σε γεωμετρικά σχήματα φαραωνικής και ελληνιστικής προέλευσης, (πχ μαιάνδρους), είτε σε νατουραλιστικές εικόνες- ο τελευταίος απόηχος της ελληνιστικής επίδρασης-, είτε σε πρόσωπα αγίων με μπούστο αλλά και αγιογραφικές πολυπρόσωπες συνθέσεις, καθώς η στιλπνότητα των χρωμάτων και η υψηλών προδιαγραφών τεχνική παραγωγή είναι μοναδική σε όλη την έκταση της χώρας αλλά και εκτός αυτής."

   Για ακόμη μια φορά ευχαριστώ πολύ τον κο Γιάννη Φουρτούνα, που μοιράστηκε τις γνώσεις του μαζί μας.
    Αναφορές και συλλογές Κοπτικής τέχνης μπορείτε να βρείτε: στο Μουσείο Μπενάκη, στο Βυζαντινό &Χριστιανικό Μουσείο καθώς και στο Μουσείο Λαϊκής Τέχνης.